قصر كريستال؛ تبلور تکنولوژی در معماری قرن 19 میلادی
مقدمه:
قصر کریستال (Crystal Palace) یکی از نقاط عطف در تاریخ معماری و مورد ستایش بسیاری از معماران و دوستداران معماری بودهاست. اين بنا يكی از بزرگترين تلاقیهای تكنولوژی و معماری با خلاقيت نابغهای چون جوزف پكستن (Joseph Paxton) در اتصال حوزههای مختلف به دور از كليشههای گذشته است. مطالعه اين اثر نه تنها مطالعه تاريخ معماری، بلكه راهگشای حل اتصالات تكنولوژی در معماری عصر حاضر خواهد بود؛ به گونهای كه میتواند معيارهای اساسی برای خلق يك اثر پيشرو و تاثيرگذار را نمايان كند. نورمن فاستر (Norman Foster)، معمار مشهور معاصر، اين بنا را بسيار تاثيرگذار در خلق سبک معماری هاي-تك (High-Tech) دانسته و آن را تولد معماری مدرن خواندهاست. او همچنين عنوان كردهاست كه تنها اگر بتواند از يك بنا در كل تاريخ معماری بازديد كند، آن بنا قصر كريستال خواهدبود. [1]
تاريخچه بنا:
در سال 1850 ميلادی كميته ای براي بررسی پروپوزالهای ارائه شده براي طرح يك نمايشگاه جهانی به نام نمايشگاه بزرگ (The Great Exhibition) شكل گرفت. تمام 248 پروپوزال ارائه شده به دلايلی رد شدند و يك مشكل جدی در طراحی اين اثر به وجودآمد. [3] در آن زمان بريتانيا در حد اعلای تكنولوژی زمانه خود بود ولی طراحی اين بنا به علت گستردگی و به دليل آنكه اولين نمايشگاه در مقياس جهانی بودهاست، يك مسئله غيرقابل حل به نظر ميآمد. [4] [5] در نهایت اعضای کمیته تصمیم گرفتند که خود پروپوزالی برای این بنا ارائه کنند؛ اين طرح يك بنای آجری با گنبدی بزرگ با ساختاری از آهن بود. [5] طرح آنها نيز يك شكست ديگر در كنار طرحهاي ديگران بود و اينگونه بود كه بسياری از افراد عالیرتبه بريتانيا نگران وقوع يك شرمساری در مقياس ملی شدند. [4]
تصویر 1: طرح پيشنهادی كميته برای نمايشگاه بزرگ [6]
در همان زمان فردی به اسم جوزف پكستن كه به عنوان یک باغبان مشهور شده بود، از طرف فرد بزرگ ديگری از سوی كميته، هنری كول (Henry Cole)، متقاعد شد تا پروپوزالی براي طرح اين بنا ارائه كند. پكستن در واقع یک باغبان ساده نبود، نگاه عميق و دور از كليشه پكستن در مسائل مختلف، او را در حوزه خاصی محدود نميكرد. او در نگهداری موفقيتآميز خود از يك گياه خاص (Victoria amazonica water lily) در بريتانيا مشهور شده بود. [5] طراحی او برای نمايشگاه بزرگ تنها در 10 روز انجام شد و در طرح اين بنا با شركت فاكس و هندرسون (Fox and Henderson) مشاركت كرد. [4] [7] در نهايت طرح او به علت سبک بودن، ارزان بودن و راحت بودن در ساخت به نسبت ديگر پيشنهادات، به شدت مورد استقبال قرار گرفت و پكستن را به عنوان یک قهرمان ملی معرفی كرد. [4]
تصویر 2: اسكيس اوليه پكستن از طرح پيشنهادی خود [8]
تنها 9 ماه پس از طرح پكستن، در سال 1851 اين نمايشگاه جهانی به نمايش عموم درآمد؛ كشورهای بسياری محصولات صنعتی و هنری خود را در اين نمايشگاه به نمايش عموم گذاشتند و جمعيت بسياری (6 ميليون نفر) از اين بنا و محصولات درون آن بازديد كردند. در نهايت قصر كريستال در سال 1852 از سايت خود، پارك هايد (Hyde Park) در لندن، برداشته شد. علت برداشتن اين بنا از سايت، به علت قراردادی بود كه از ابتدا حضور نمايشگاه را در اين پارک به صورت موقت ميدانست. به دليل موفقيت اين بنا، اجزای آن جمع گرديد و مجددا در سال 1854 در پارک سيدنهام (Sydenham Park) بنا نهادهشد. شاه ايران (ناصرالدين شاه قاجار) نيز در سال 1837 از اين بنا ديدار كرد. در نهايت به علت آتشسوزی، اين بنا در سال 1936 نابود شد. [7]
ساختار فضايی بنا:
ساختار فضايی قصر كريستال محصول چند عامل مختلف بودهاست. طول بنا 563 متر، عرض آن 139 متر و ارتفاع آن به 41 متر میرسيد. [9] اين بنا در دو طبقه ساخته شد و درون آن دارای ساختاری يكپارچه بود؛ علت يكپارچه بودن ساختار نيز امكان دسترسی راحت به صنايع مختلف كشورها و همچنين بازديد روانتر بازديدكنندگان بودهاست. [10] يكي از شروط قرارداد براي قرارگرفتن بنا در پارك هايد، نگهداشتن حداكثری درختان سايت بودهاست. بنابراين طرح از سمت ورودی به دو طرف خود امتداد داده شدهبود و همچنين درون خود درختان بزرگی را پوشش میداد.
تصویر 3: نقشه پلان قصر كريستال [18]
تصویر 4: طرحی از فضای داخلی قصر کریستال [22]
تكنولوژی و زيرساختهای شهری:
يكی از موضوعات بسيار مهم راجع به اين بنا، نحوه برخورد آن با تكنولوژی و زيرساختهای شهری زمان خود است. در آن زمان شبكهی راهآهنی در بريتانيا تاسيس شدهبود كه جابجايی افراد و مصالح را ممكن كردهبود. همچنين كارخانههايی در توليد صنايع مختلف در ارتباط با آهن و شيشه شكل گرفتهبودند. اين امكانات زمينهساز طراحی پكستن برای گلخانههای خود و در ادامه طراحی قصر كريستال شد.
يكی از مسائلی كه طراحان را درگير كردهبود، نحوه مديريت آب باران بودهاست. با توجه به مساحت بزرگی كه بنا در بر ميگرفتهاست، اين مسئلهای حياتی به شمار میرفت. اين مشكل را نيز پكستن در مقياسی كوچکتر در ليلیهاوس حل كردهبود؛ ستونهای توخالی كه آب باران را از سقف گرفته و مستقيما به فاضلاب شهری هدايت ميكردند. اين طراحی نيز يک ايده نو در زمان خودش بودهاست. [4]
تصویر 5: نمونه لوله ها و اتصالات مورد استفاده در ستونهای توخالی برای تخليه آب باران به فاضلاب شهری [11]
سازه:
سازه اين بنا دارای جذابيتهای خاص خود و بسيار حائز اهميت است. اين سازه توسط ستونها و شبكههای آهنی پيشساخته توليد شدهبود كه در سايت به همديگر متصل ميشدند. [1] اين ايده نيز باعث توليد روش سازههای پيشساخته در زمان بعد از خود شد. تمام اين سازه در كمتر از 9 ماه ساخته و نصب گرديد و در نصب آن نيز از ايدهها و تكنولوژیهای جديدی استفاده شد. نه تنها ابعاد و كانسپ سازهای آن، بلكه نحوه استفاده از ساختار مدولار و استانداردسازیشده نيز اين اثر را ماندگار و تاثيرگذار كردهاست. [3]
تمام سازه از چدن و آهن کارشده ساخته شده بود. [10] اسكلت بنا شامل ستونهای ساخته شده از چدن بود كه شبكهای از تيرها را پشتيبانی میكرد. [3] رديفی از ستونها ايوانهايی را تشكيل ميدادند كه به بنا استحكام ميبخشيد. در محور اصلی، سریای از طاقها (مانند نيمی از يك استوانه توخالی) در سراسر آن به وجود آمدهبود. در سازه اين بنا ميتوان اولين تيرهای مشبك را ديد كه برای به حداقل رساندن وزن و اطمينان از مقاومت لازم طراحی شده بودند. [10]
نگاه عميق پكستن در سازه اين بنا را میتوان در الهامگرفتن از گياه خاصی كه او توانست رشد بدهد پيدا كرد. ويكتوريا آمازونيكا (Victoria Amazonica) گياهی از آمازون بود كه نمیتوانست در آب و هوای بريتانيا رشد كند. پكستن پس از موفقيت در رشد اين گياه در يك گلخانه، متوجه شد كه بايد گلخانه را تغيير داده و شرايط آن را بهتر از پيش كند. پكستن دختر كوچك خود را روي يكی از اين برگهای غول آسا و شناور بر آب (كه میتواند به قطر 3 متر نيز برسند) میگذاشت و همه را شگفتزده میكرد (تصوير). همين ساختار محكم و خاص اين برگ جرقهای شد كه او بتواند از طبيعت براي ساخت يك سازه معماری ايده بگيرد. [12] [13]
تصویر 6: نمونهای از ساختار زيرين برگ گياه ويكتوريا آمازونيكا [14]
برگهای اين نوع از نيلوفر آبی (Lily Water) در زير خود يك ساختار شبكهای دارند كه از يك سری اجزای شعاعی قطور تشكيل شده و در جهت مخالف و عمود بر آنها، اجزای كوچكتر و منعطفتری وجود دارند. اگر چه پكستن به صورت رسمی معمار و يا مهندس نبود و در اين زمينه آموزش خاصی نديده بود، تصميم گرفتهشد كه او برای طراحی يك گلخانه ليلیهاوس (Lily house) در چتسورث (Chatsworth) اقدام كند. طرح او باعث خلق يك نوع سقف خاص (در تصوير زير) شد كه صفحههای شيشهای را توسط قابهای چدنی پيشساخته نگه ميداشت. اين نوع سقف نور خورشيد را به خوبی جهت میدادند و نصب آنها بسيار سريع بود. [12] اين نگاه دقيق و خاص او به طبيعت، با اينكه او حتی رسما يك معمار يا مهندس شناخته نمیشد، باعث خلق سازه و بنای قصر كريستال شد و اين بنا و اسم او را در تاريخ معماری جهان ثبت كرد.
تصویر 7: طرحی از سقف بنا كه از گياه ويكتوريا آمازونيكا الهام گرفته شد [15]
مفاهيم موجود در معماری قصر كريستال:
شفافيت:
به علت گستردگی، مصالح و سازه خاص قصر كريستال، چند مفهوم قابل توجه در آن به وجود آمده است.سازه بنا بسيار نازکتر از نمونههای قبل از خود بود، اين امر در كنار شيشهای بودن، باعث به وجود آمدن شفافيت خاصی در بنا شده بود كه بسيار قابل توجه بودهاست. اين نوع از شفافيت تا آن زمان در معماری وجود نداشت و در كنار طراحی داخلی و تركيب رنگی آن (كه خارج از حوصله اين مقاله است) باعث به وجود آمدن يك احساس خاص در بين بازديدكنندگان ميشد. [4]
ديالكتيک محيط مصنوع و طبيعی:
يكی از شروط استفاده از پارک هايد، نگهداری از محيط طبيعی تا آنجا كه ممكن است بود. براي همين در طرح و عكسی از بنا يك درخت را مشاهده ميكنيم كه درون بنا جای گرفتهاست. اين تركيب محيط مصنوع و طبيعی و اين نوع برخورد شفاف ميان ساخته بشر و طبيعت، يكی از نكات قابل توجه در قصر كريستال است.
تصویر 8: حضور يك درخت در فضای داخلی قصر كريستال [16]
مفهوم بینهايت:
ابعاد و اندازه بزرگ قصر كريستال و برخورد مدولار آن با اجزای سازهای، باعث به وجود آمدن مفهوم بینهايت در فضای آن شده بود. قصر كريستال احتمالا اولين بنايی است كه مفهوم بینهايت را توانست به اين شكل در معماری نشان دهد. [4] در گذشته اين مفهوم در پرسپكتيو پيدا شده بود و همچنين در رياضيات (مانند ديفرانسيل و انتگرال) از آن استفاده میكردند. پيوستگی بنا به علت آن كه بازديدكنندگان بتوانند از همه محصولات بازديد كنند نيز يكی از عوامل به وجود آمدن اين مفهوم بود.
تاثير قصر كريستال بر آينده معماری:
قصر كريستال در دوران پس از خود مورد توجه و علاقه بسياری از معماران بزرگ شد. البته به علت پيشرو بودن، در زمان خود نقدهايی به آن وارد شده بود ولي همان منتقدان نيز در نهايت اين اثر را دوست داشتند. يكی از اين منتقدان جان راسكين (John Ruskin) بوده است. [4] در حقيقت پذيرش اين مقدار از تفاوت در طراحی قصر کریستال، برای معماران آن زمان دشوار بوده است.
در زير تنها به برخی بناها اشاره ميشود كه از قصر كريستال و نگاه پكستن و تاثير آن بر معماری بهره برده اند: [7]
The International Terminal at Waterloo station in London:
تصویر 9: ترمينال بينالمللی واترلو در لندن [19]
در اين بنا ميتوانيم مفاهيم شفافيت و بینهايت را همانند قصر كريستال مشاهده كنيم. همچنين حركتی روان و يكپارچه كه اين بار نه توسط بازديدكنندگان محصولات كشورها، بلكه توسط مسافران بازديدكننده شهر اتفاق میافتد.
The Palacio de Cristal in Madrid:
تصویر 10: قصر كريستال در مادريد [20]
قصر كريستال در مادريد، بنايی با حسی از استحكام و به شدت شفاف كه در سال 1887 به عنوان يك گلخانه ساخته شد. اين بنا به شدت از قصر كريستال در لندن الهام گرفت و از قوسها، هندسه و سازه شبيه به آن تشكيل داده شد.
The Galleria Vittorio Emanuele II:
تصویر 11: The Galleria Vittorio Emanuele II [21]
قديمیترين فروشگاه و گالری فعال در ايتاليا كه محصولات گران را با ظاهری پر زرق و برق به نمايش ميگذارد. در سقف آن میتوان تاثير قصر كريستال را مشاهده كرد و مفاهيم شفافيت در سقف و مفهوم بینهايت در طول آن، كه در كنار ساختار صلب در پايه بنا، اين اثر را بسيار زيبا كردهاست.
ديگر اثرهايی كه مستقيم يا غيرمستقيم از قصر كريستال الهام گرفتهاند:
tropical greenhouses at Kew
Louvre pyramid
Vilar Floral Hall in Covent Garden, London
البته كه اينها تنها تعداد كمی از بناهايی است كه از قصر كريستال الهام گرفتهاند و در برخی موارد پيگيری رد تاثير اين بنا برای بناهای ديگر، ناممكن به نظر میرسد. براي مثال اين بنا در شكلگيری سبك های-تک در معماری نقش مهمی را ايفا كرده است. قابل ذكر است كه قصر كريستال نه تنها به صورت مستقيم، بلكه در مفاهيم و ديدگاههای معماری نيز تاثيرگذار بوده است.
منابع:
- https://www.dezeen.com/2019/11/28/norman-foster-crystal-palace-modern-architecture/
- https://www.mrshudsonskitchen.com/kitchen/2018/1/3/the-crystal-palace
- http://architectuul.com/architecture/the-crystal-palace
- EDX, The Architectural Imagination Course, Lecture 5, Dr. Antoine Picon
- https://www.building.co.uk/from-the-archive-the-crystal-palace/5062321.article
- https://www.ndl.go.jp/exposition/e/data/R/018r.html
- http://www.crystalpalacefoundation.org.uk/history/the-complete-guide-to-crystal-palaces
- https://collections.vam.ac.uk/item/O186594/facsimile-of-sir-joseph-paxtons-lithograph-paxton-joseph-sir/
- From Wikipedia: Hunt, Lynn, Thomas R. Martin, and Barbara H. Rosenwein, The Making of the West: Peoples and Cultures. Boston/New York: Bedford/St. Martin’s, 2009. P 685.
- https://en.wikiarquitectura.com/building/crystal-palace/
- https://www.researchgate.net/publication/245526024_The_Crystal_Palace_and_its_Place_in_Structural_History
- https://eandt.theiet.org/content/articles/2019/10/the-eccentric-engineer-taking-inspiration-from-nature-for-the-crystal-palace/
- https://medium.com/@mitpress/the-giant-lily-that-inspired-the-architect-b10126dd71c6
- https://www.another-studio.com/blogs/news/the-crystal-palace-lost-buildings
- https://en.wikisource.org/wiki/The_Crystal_Palace
- https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Crystal_Palace_Great_Exhibition_tree_1851.png
- https://en.wikipedia.org/wiki/Chatsworth_House#/media/File:Victoria_Regia_LIN_1849-.jpg
- https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Crystal_Palace_-_plan.jpg
- https://grimshaw.global/projects/international-terminal-waterloo/
- https://medium.com/@fvbeers/palacio-de-cristal-in-madrid-d54c4e7ecfdc
- https://milanostyle.com/galleria-vittorio-emanuele-milano-architecture/
- https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/books/reviews/book-review-memory-palace-book-lost-interiors-edward-hollis-8827907.html
درباره پوریا شاه حسینی نیا
دانشجوی کارشناسی معماری دانشگاه تهران، علاقهمند به یکپارچهکردن تخصصهای مختلف تکنولوژی در راستای معماری هستم و به عنوان نویسنده آکادمی آردائنا فعالیت میكنم.
نوشته های بیشتر از پوریا شاه حسینی نیا